خبرگزاری مهر – گروه دین و اندیشه- فاطمه علی آبادی: اربعین حسینی، چهلمین روز پس از واقعه جانسوز عاشورا، از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین مناسک مذهبی جهان اسلام و به‌ویژه جامعه شیعیان است. این روز، یادآور جان‌فشانی امام حسین (ع) و یاران وفادارش در سال ۶۱ هجری قمری است؛ روزی که نه‌تنها خاطره خونین‌ترین صفحه تاریخ اسلام را زنده می‌کند، بلکه به نماد ایستادگی در برابر ظلم، پاسداشت آرمان‌های الهی و تجدید عهد با ولایت اهل‌بیت (ع) تبدیل شده است.
ریشه تاریخی و روایی اربعین
واژه «اربعین» در لغت به معنای «چهلم» است، اما در فرهنگ و حافظه تاریخی شیعه، مفهوم بسیار فراتر و ژرف‌تری دارد؛ چراکه به چهلمین روز شهادت حضرت سیدالشهدا (ع) و یاران باوفای ایشان در کربلا اشاره می‌کند. این روز، حلقه اتصال عاشورا با آغاز یک سنت ماندگار است؛ سنتی که در طول قرن‌ها نه تنها فراموش نشد، بلکه همچون چراغی فروزان، یاد کربلا را زنده نگاه داشته است.
بنابر منابع معتبر تاریخی و روایی، در نخستین اربعین، کاروان اسرا به همراه حضرت زینب کبری (س) و امام سجاد (ع) پس از تحمل رنج اسارت در کوفه و شام، هنگام بازگشت، مسیر خود را به سوی کربلا کج کردند. آنان در کنار تربت مطهر شهیدان کربلا، با دلی آکنده از غم و اندوه، عزاداری کردند و یاد آنان را گرامی داشتند. این لحظه، علاوه بر بعد سوگ و اندوه، معنای عمیقی از بازگشت و تجدید عهد با خون شهیدان در خود داشت؛ گویی اهل بیت (ع) با حضور دوباره در صحنه عاشورا به جهانیان نشان دادند که پیام این قیام خاموش‌شدنی نیست.
در همان روز پر رمز و راز، جابر بن عبدالله انصاری، صحابی سالخورده و بزرگوار پیامبر اکرم (ص)، به همراه عطیه عوفی خود را به کربلا رساند. جابر، با چشم نابینا اما قلبی سرشار از بصیرت، در کنار قبر امام حسین (ع) به خاک افتاد، سلام داد و اشک ریخت. او نه تنها اولین زائر رسمی کربلا پس از عاشورا شد، بلکه به‌عنوان پرچمدار سنت «زیارت اربعین» شناخته می‌شود. این حرکت جابر، نقطه آغاز راهی شد که امروز در قالب بزرگ‌ترین اجتماع انسانی و معنوی جهان ادامه یافته است.
زیارت اربعین، در نگاه معصومان (ع)، جایگاهی بس بلند دارد. امام حسن عسکری (ع) آن را در شمار پنج نشانه برجسته مؤمن دانستند که شامل پنجاه‌ویک رکعت نماز در شبانه‌روز (شامل نافله‌ها)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست داشتن، پیشانی بر خاک نهادن در سجده و بلند گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» در نماز است.
این جایگاه نشان می‌دهد که زیارت اربعین صرفاً یک آئین عزاداری نیست، بلکه بیانیه‌ای ایمانی است که مؤمن را به یاد ولایت، حقانیت راه اهل‌بیت (ع) و مبارزه با ستم می‌اندازد. در روایات، فضیلتی شگرف برای آن ذکر شده؛ به‌گونه‌ای که زائر اربعین، نه تنها به سیدالشهدا (ع) سلام می‌دهد، بلکه در حقیقت، پیمان خود را با خداوند و دین، تازه می‌کند.
اربعین فرصتی برای تجدید پیمان با امام حسین (ع) و آرمان‌های ایشان
اربعین، صرفاً یک یادبود نیست؛ بلکه یک آئین تجدید بیعت است. زائری که در این روز قدم در مسیر کربلا می‌گذارد یا حتی از راه دور سلام اربعین را می‌خواند، در حقیقت بر سر همان میثاقی که در عاشورا بسته شده، مُهر تأیید دوباره می‌زند. این پیمان، یک تعارف احساسی یا یک شعار کوتاه نیست؛ یعنی زائر متعهد می‌شود که در زندگی فردی، صداقت، عدالت و وفای به عهد را به‌عنوان خصلت‌های حسینی در خود نهادینه کند، در میدان‌های اجتماعی، سکوت در برابر ظلم و فساد را خیانت به پیمان عاشورا بداند و در سپهر اعتقادی، ولایت اهل‌بیت (ع) را به‌مثابه ستون دین، در قلب و عمل خود مستحکم گرداند.
این همان «إنا علی العهد» است؛ عهدی که نه تاریخ مصرف دارد و نه وابسته به مکان خاصی است. این تجدید بیعت، به‌خصوص در جهان امروز که امواج تبلیغات گمراه‌کننده و فشارهای فرهنگی بر جامعه مؤمنان سنگینی می‌کند، معنای تازه‌ای می‌یابد؛ به‌نوعی اعلام موجودیت اخلاقی و معنوی در برابر هجمه‌های بی‌امان رسانه‌ای و سیاسی است.
اربعین؛ احیای فرهنگ مقاومت و ایثار
هر بار که اربعین فرامی‌رسد، پیام جاودان عاشورا دوباره در گوش امت می‌پیچد: هیچ قدرت و امپراتوری‌ای ابدی نیست، اما حقیقت و فداکاری ماندگار است. فرهنگ مقاومت در اربعین، تنها به نبرد مسلحانه محدود نمی‌شود. آنچه این روز القا می‌کند، گونه‌ای از مقاومت همه‌جانبه است که یکی از آنها مقاومت فکری و فرهنگی است یعنی مقابله با تحریف و مصادره آرمان‌های امام حسین (ع) توسط هر جریان سیاسی یا فرهنگی که بخواهد عاشورا را به منفعت کوتاه‌مدت خود تقلیل دهد، یا مقاومت اجتماعی است یعنی انسجام مردم حول محور ارزش‌ها و کمک به همدیگر، همانند همیاری و خدمت‌گزاری بی‌ریای موکب‌ها در مسیر پیاده‌روی است و همچنین ایثار فرامرزی است یعنی در اربعین، ایثار از مرز ملت‌ها می‌گذرد؛ شیعیان، اهل‌سنت، مسیحیان و حتی آزادگان غیرمسلمان در کنار هم، سفره‌ای می‌گسترانند که پیامش «انسانیت» است.
فرهنگ مقاومت، نه محصول یک مقطع تاریخی، بلکه بخشی از سنت الهی است. قرآن این فرهنگ را در کنار ایمان تعریف می‌کند و می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا کُونوا أَنصارَ اللَّهِ» ای کسانی که ایمان آورده‌اید، یاوران خدا باشید. امام حسین (ع) در عاشورا مصداق کامل «نصره الله» بود و یارانش، نمونه عینی کسانی که نه در میدان شعار، بلکه در میدان جان‌فشانی یاور خدا شدند. آن‌گونه که قرآن بیان می‌کند «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتًا بَلْ أَحْیاءٌ عندَ رَبِّهِم یُرزَقون» (گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند مرده‌اند؛ بلکه زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی می‌خورند.
از نگاه روایات نیز، فرهنگ ایثار و مقاومت حسینی، تداوم همان فرهنگ «ثارالله» است؛ فرهنگی که امام صادق (ع) در وصف آن فرمود: «کلّنا سفن النجاه، و سفینه الحسین أوسع» همه ما اهل‌بیت کشتی‌های نجاتیم، ولی کشتی حسین گسترده‌تر است. اینجا «نجات» صرفاً معنای اخروی ندارد، بلکه نجات از سلطه ظلم و ناحق را هم شامل می‌شود.
این فرهنگ دقیقاً نقطه مقابل جهان مصرف‌زده و منفعت‌طلب امروز است. در روزگاری که ارزش‌ها به پول و قدرت تقلیل یافته، اربعین یادآور این حقیقت است که هنوز می‌توان بر مدار فداکاری، ایمان و صداقت زندگی کرد. پیاده‌روی اربعین و خدمات بی‌ریای آن، نماد عملی شکستن مرزهای قومیت و زبان و گردآمدن دل‌ها بر محور حق و بشردوستی است.
وحدت امت اسلامی
پیاده‌روی میلیونی اربعین، نه فقط یک آئین شیعی، بلکه صحنه‌ای شگفت‌انگیز از همگرایی ادیان و مذاهب است. در این مسیر، شیعه و اهل‌سنت، مسیحیان، ایزدی‌ها و حتی آزادگان غیرمسلمان، شانه‌به‌شانه قدم برمی‌دارند؛ بی‌آنکه اختلاف مذهب یا زبان مانع پیوند دل‌ها شود. آنچه این اجتماع را به هم پیوند می‌دهد، دو کلمه است: انسانیت و عدالت‌خواهی.
این وحدت، یادآور آموزه قرآنی است که می‌فرماید: «وَ اعتَصِموا بِحَبلِ اللَّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقوا» و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید. اربعین، این آیه را از کتاب به صحنه آورده است. در کنار ضریح سیدالشهدا (ع)، همه زائران در یک صف می‌ایستند؛ نه فقیری از ثروتمند جداست، نه عرب از عجم، نه…. این همگرایی، پاسخی عملی به سیاست‌های تفرقه‌افکنانه دشمنان امت اسلامی است و الگویی عینی از آنچه مسلمانان و آزادگان می‌توانند بر محور عدالت بنا کنند.
پیاده‌روی اربعین؛ بزرگ‌ترین اجتماع انسانی جهان
یکی از شگفت‌انگیزترین جلوه‌های اربعین حسینی، راهپیمایی میلیونی نجف تا کربلا است؛ حرکت عظیمی که از سال‌ها پیش به بزرگ‌ترین اجتماع انسانی جهان تبدیل شده است. این مسیر، صرفاً یک پیمایش جغرافیایی نیست؛ نمادی از عشق بی‌پایان به امام حسین (ع)، جلوه‌ای زنده از همیاری، ایثار، و فرهنگ خدمت به خلق است.
در این جاده نورانی، همه چیز رنگ و بوی خدمت بی‌ریا دارد موکب‌ها با رویی گشاده و دل‌هایی سرشار از محبت، غذا، آب، محل استراحت، و خدمات درمانی رایگان در اختیار زائران می‌گذارند. اهالی عراق و زائران دیگر کشورها برای خدمت‌رسانی از یکدیگر سبقت می‌گیرند؛ گاهی خانواده‌ای با تنها دیگ کوچک یا چند لیوان آب، سهم خود را با افتخار تقدیم می‌کند. در این مسیر، خدمت به زائر به اندازه زیارت ارزشمند شمرده می‌شود؛ چرا که میزبانان اربعین، خدمت به میهمانان سیدالشهدا (ع) را عبادتی خالصانه می‌دانند.
راهپیمایی اربعین، مدرسه‌ای عملی برای رشد اخلاقی و اجتماعی است؛ جایی که ثروتمند و فقیر، عراقی و غیرعراقی، عرب و عجم، سیاه‌پوست و سفیدپوست یکی می‌شوند و همه در یک صف قرار می‌گیرند؛ صفی که مقصدش کربلا و هدفش رضای خداست. این حرکت جهانی، ثابت کرده است که فرهنگ ایثار و مهمان‌نوازی می‌تواند قلب‌های میلیون‌ها نفر را به هم پیوند دهد و پیام عدالت و انسانیت را به زبان عمل به دنیا برساند.
اربعین در نگاه جهانیان
در دو دهه اخیر، اربعین نه‌تنها در جوامع اسلامی، بلکه در نگاه پژوهشگران، خبرنگاران و مستندسازان غربی نیز به عنوان «بزرگ‌ترین تجمع صلح‌آمیز جهان» شناخته شده است. این عنوان، نه بر اساس تصور، بلکه بر پایه آمار و مشاهدات میدانی است: ده‌ها میلیون نفر از سراسر جهان، بدون اجبار دولتی، صرفاً از سر ایمان و عشق، در مسیری ۸۰ کیلومتری بین نجف تا کربلا هم‌گام می‌شوند.
با وجود اهمیت این رویداد، پوشش رسانه‌ای غربی آن در مقایسه با دیگر مراسم بین‌المللی حتی رویدادهایی با جمعیت بسیار کمتر به طرز چشمگیری محدود بوده است. با این حال، واقعیت اربعین راه خود را پیدا کرده است؛ تصاویر زنده از مسیر نجف تا کربلا که توسط زائران با گوشی‌های همراه ثبت و در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود، به میلیون‌ها مخاطب جهانی رسیده و خود به رسانه‌ای موازی تبدیل شده است.
به تعبیر دقیق‌تر، اربعین به تدریج از یک مراسم مذهبی به پدیده‌ای جهانی با پیام‌های انسانی تبدیل شده که مرزهای جغرافیا و مذهب را پشت سر گذاشته است.
وظایف ما در قبال اربعین
برای پیروان سیدالشهدا (ع)، حضور در اربعین تنها به معنای قدم‌زدن از نجف تا کربلا یا حضور در مراسم عزاداری نیست؛ بلکه یک عهد و مسئولیت دائمی است که از لحظه آغاز سفر تا تمام عمر ادامه دارد. بزرگ‌ترین خطر برای اربعین، تهی‌شدن آن از محتوا و تبدیل‌شدن به یک حرکت صرفاً ظاهری است؛ و بزرگ‌ترین رسالت ما، حفظ و تقویت روح و پیام عاشورا در این تجمع عظیم است که با شناخت اهداف قیام حسینی و مقابله با تحریف، عملی‌کردن آموزه‌های عاشورا در زندگی فردی و اجتماعی، دفاع رسانه‌ای و فرهنگی از اربعین و استمرار سنت موکب‌داری و خدمت بی‌ریا محقق می‌شود.
اربعین، صرفاً یک روز در تقویم نیست، بلکه یک جریان جهانی، تمدنی و ماندگار است که از دل عاشورا برآمده است. این روز، آیینه‌ای است که در آن می‌توان وفاداری، عشق، ایثار، وحدت و بیداری امت را دید. پیام اربعین، همان پیام عاشورا است: «هیهات منّا الذله»؛ زندگی عزتمندانه حتی اگر قیمتش جان باشد.